Deze maand gaat de film ‘Mr. Turner’ van de Britse regisseur Mike Leigh in première. Dat vind ik een mooie aanleiding nog eens te kijken naar wat in mijn ogen het Magnum Opus is van Joseph Mallord William Turner: ‘The fighting Temeraire tugged to her last berth to be broken up’.
Turner schilderde dit doek in 1838 en het kwam in de toen heersende romantische traditie direct binnen bij elke Britse onderdaan met een groot hart voor de maritieme heldengeschiedenis van de Royal Navy.
Wat ging vooraf aan de context van deze voorstelling? De ‘Temeraire’ maakte deel uit van de Engelse oorlogsvloot die in 1805 met succes een zeeslag uitvocht met een Frans-Spaanse vloot bij kaap Gibraltar.
De Royal Navy werd aangevoerd door Horatio Nelson. Hij vond zijn tegenstrever in de Franse officier Pierre de Villeneuve. Hoewel de Britten geschiedenis schreven bij Trafalgar sneefde hun aanvoerder door het vuur van een Franse scherpschutter.
Schepen als de Temeraire en de HMS Victory, het schip vanwaar Nelson het bevel voerde, waren zogenaamde liinieschepen. Linieschepen waren drie- of viermasters met meer dan 50 stukken geschut. De naam verwijst naar de strategie om in een enkele slaglinie te varen. Zo kon men gezamenlijke vuurkracht concentreren op één afstand.
Op de afbeelding linksonder zie je de HMS Victory geflankeerd door de Temeraire, wiens naam vertaald zoveel betekent als: de stoutmoedige, heldhaftige of onverschrokkene.
De verwijzing naar de beoogde rol en status van het schip is evident. De Temeraire speelde dan ook een onderscheidende rol in de slag bij Trafalgar en verwierf zo haar eretitel ‘Fighting Temeraire’.
Turner schilderde dit doek in 1838 en het kwam in de toen heersende romantische traditie direct binnen bij elke Britse onderdaan met een groot hart voor de maritieme heldengeschiedenis van de Royal Navy.
Wat ging vooraf aan de context van deze voorstelling? De ‘Temeraire’ maakte deel uit van de Engelse oorlogsvloot die in 1805 met succes een zeeslag uitvocht met een Frans-Spaanse vloot bij kaap Gibraltar.
De Royal Navy werd aangevoerd door Horatio Nelson. Hij vond zijn tegenstrever in de Franse officier Pierre de Villeneuve. Hoewel de Britten geschiedenis schreven bij Trafalgar sneefde hun aanvoerder door het vuur van een Franse scherpschutter.
Schepen als de Temeraire en de HMS Victory, het schip vanwaar Nelson het bevel voerde, waren zogenaamde liinieschepen. Linieschepen waren drie- of viermasters met meer dan 50 stukken geschut. De naam verwijst naar de strategie om in een enkele slaglinie te varen. Zo kon men gezamenlijke vuurkracht concentreren op één afstand.
Op de afbeelding linksonder zie je de HMS Victory geflankeerd door de Temeraire, wiens naam vertaald zoveel betekent als: de stoutmoedige, heldhaftige of onverschrokkene.
De verwijzing naar de beoogde rol en status van het schip is evident. De Temeraire speelde dan ook een onderscheidende rol in de slag bij Trafalgar en verwierf zo haar eretitel ‘Fighting Temeraire’.
 |  |
HMS Victory, HMS Temeraire. Hold the line, Richard Grenville Battle of Trafalgar, Clarkson Frederick Stanfield, 1850
In 1838 werd het schip uit de vaart genomen om te worden gesloopt. Daarin speelden naast de leeftijd van het schip ook en vooral de ontwikkelingen tijdens de Industriële Revolutie een cruciale rol. De ontwikkeling van de door stoom aangedreven machine door James Watt (patent toegekend in 1769) luidde destijds het einde in van het tijdperk waarin windjammers de zeeën beheersten.
Deze onomkeerbare ontwikkeling vervulde menig bewonderaar van de door de wind bepaalde maritieme voorgeschiedenis met weemoed.
Turner moet ook door deze gevoelens overmand zijn geweest toen hij er getuige van was, samen met veel Londenaren, hoe de Temeraire door met stoom aangedreven sleepboten vanuit Sheerness de Thames op werd gesleept om uiteindelijk op een werf in Rotherhithe te worden gesloopt.
Het riep het sentiment op van een tanende Britse zeemacht. Een Era was ten einde. Een gedicht dat Henry Newbolt veel later in 1898 schreef verwoord deze emotie in het laatste couplet:
…
Now the sunset breezes shiver
Temeraire! Temeraire!
And she's fading down the river
Temeraire! Temeraire!
Now the sunset breezes shiver
And she's fading down the river,
But in England's song for ever
She's the Fighting Temeraire.
Deze onomkeerbare ontwikkeling vervulde menig bewonderaar van de door de wind bepaalde maritieme voorgeschiedenis met weemoed.
Turner moet ook door deze gevoelens overmand zijn geweest toen hij er getuige van was, samen met veel Londenaren, hoe de Temeraire door met stoom aangedreven sleepboten vanuit Sheerness de Thames op werd gesleept om uiteindelijk op een werf in Rotherhithe te worden gesloopt.
Het riep het sentiment op van een tanende Britse zeemacht. Een Era was ten einde. Een gedicht dat Henry Newbolt veel later in 1898 schreef verwoord deze emotie in het laatste couplet:
…
Now the sunset breezes shiver
Temeraire! Temeraire!
And she's fading down the river
Temeraire! Temeraire!
Now the sunset breezes shiver
And she's fading down the river,
But in England's song for ever
She's the Fighting Temeraire.
Turner, als schilder een romanticus, wendt diverse picturale middelen aan om uiting te geven aan zijn emotioneel beladen boodschap.
Afgaande op de historische gegevens en de aangeduide locatie kunnen we de voorstelling als volgt lezen:
Links in de voorstelling zien we de Temeraire die door een stoomsleper de Thames wordt opgesleept.
Die tocht begon bij Sheerness aan de monding van de Thames en ging oostelijk naar de sloopwerf in Rotherthite. We kijken dus globaal in oostelijke richting en zijn derhalve getuige van een zonsopkomst.
De vraag rijst natuurlijk in hoeverre Turner schilderkunstig een zonsopgang organiseerde om zijn romantische enscenering kracht bij te zetten.
Afgaande op de historische gegevens en de aangeduide locatie kunnen we de voorstelling als volgt lezen:
Links in de voorstelling zien we de Temeraire die door een stoomsleper de Thames wordt opgesleept.
Die tocht begon bij Sheerness aan de monding van de Thames en ging oostelijk naar de sloopwerf in Rotherthite. We kijken dus globaal in oostelijke richting en zijn derhalve getuige van een zonsopkomst.
De vraag rijst natuurlijk in hoeverre Turner schilderkunstig een zonsopgang organiseerde om zijn romantische enscenering kracht bij te zetten.
The fighting Temeraire tugged to her last berth to be broken up, William Turner, 1838, National Gallery, Londen
Dat dit schilderij ruim bedeeld is met symbolische bijdragen is wel duidelijk.
Het blijft bij de duiding daarvan wel oppassen. Het risico van ‘Hineininterpretierung’ ligt levensgroot op de loer. Ik doe een poging en betracht daarbij niet al te veel reserve.
Laten we starten bij de protagonist: De Temeraire (1) heeft een onwerkelijke bijna witte kleur. Hiermee ontstaat de idee dat het schip, op weg naar zijn einde, omhuld is met een lijkwade. De zeilen zijn opgerold: er wordt niet gevaren voor de wind. Sterker nog: het linieschip wordt getrokken door een stoomsleper waarvan de radschoepen door het water ploegen. De sleper heeft een donker voorkomen en de zwarte schoorsteen braakt vurige gekleurde rook uit, waarmee de symboliek van de naderende dood wordt ingevuld. De sleepboot wordt daarmee ook een uitvaartbegeleider.
Dat het einde van het zeiltijdperk wordt ingeluid blijkt ook uit het onnatuurlijk vlakke wateroppervlak. Er staat hoe dan ook nauwelijks wind. Dus van zeilen zal het niet komen. Tevens ontstaan hierdoor spookachtige weerspiegelingen die de impact van het getoonde tafereel verhevigen.
Rechts van de sleepboot zijn op verschillende afstanden drie zeilschepen te zien. Het verste schip is een hoog opgetuigde windjammer. Deze lijkt zich nog op de Noordzee te bevinden. Turners saluut aan een tijdperk dat definitief ten einde loopt.
Als ons oog nog iets verder naar rechts dwaalt zien we het zich verwijderende silhouet van een stoomboot die de opkomende zon tegemoet vaart (2). Het is duidelijk: stoomvaart heeft de toekomst.
Gezien de topografische gegevens ligt het voor de hand dat de zon opkomt (3). Zo wordt deze het symbool van een nieuwe dageraad, het aanbreken van een nieuw tijdperk. Maar wie hiervan onkundig is zal dit tafereel eerder interpreteren als een zonsondergang, hetgeen de symboliek van teloorgang weer handen en voeten lijkt te geven.
Rijst de vraag of Turner met het weergeven van een verflauwende maan (4) zijn schilderij nog meer symbolische lading heeft willen geven. Een verflauwende dan wel afnemende maan kan als zinnebeeld van het sterven worden geïnterpreteerd.
Intrigerend is het object dat rechts vooraan in het water lijkt te drijven (5). Close reading geeft geen uitsluitsel over de aard dan wel betekenis van dit object dat wellicht een boei zou kunnen zijn. Het lijkt er dan ook op dat Turner hier het picturale middel van een (klein) repoussoir heeft toegepast om een notie van afstand in de voorstelling te scheppen. En hoewel de Temeraire en de sleepboot de beschouwer tegemoet varen zorgt de opeenvolgende positionering van zich verkleinende schepen in combinatie met de schuine penseelvoering in de zonnestraling voor een sterk zuigende werking naar de horizon. Turner hanteert dus verschillende middelen om het oog van de beschouwer door zijn schilderij te laten reizen.
De geschiedenis vertroebelt het oordeel van degene die met weemoed aan retrospectie doet. Dan wordt een niet zo rooskleurige realiteit al te makkelijk overgoten met een romantisch sausje.
De arbeidsomstandigheden in de scheepsbouw en –sloop in het 19e eeuwse Engeland zullen, ondanks de beloftevol geschetste toekomst van de Industriële Revolutie in werkelijkheid rauwer zijn geweest zonder glansrol voor de niet zelden geknechte arbeiders.
Het blijft bij de duiding daarvan wel oppassen. Het risico van ‘Hineininterpretierung’ ligt levensgroot op de loer. Ik doe een poging en betracht daarbij niet al te veel reserve.
Laten we starten bij de protagonist: De Temeraire (1) heeft een onwerkelijke bijna witte kleur. Hiermee ontstaat de idee dat het schip, op weg naar zijn einde, omhuld is met een lijkwade. De zeilen zijn opgerold: er wordt niet gevaren voor de wind. Sterker nog: het linieschip wordt getrokken door een stoomsleper waarvan de radschoepen door het water ploegen. De sleper heeft een donker voorkomen en de zwarte schoorsteen braakt vurige gekleurde rook uit, waarmee de symboliek van de naderende dood wordt ingevuld. De sleepboot wordt daarmee ook een uitvaartbegeleider.
Dat het einde van het zeiltijdperk wordt ingeluid blijkt ook uit het onnatuurlijk vlakke wateroppervlak. Er staat hoe dan ook nauwelijks wind. Dus van zeilen zal het niet komen. Tevens ontstaan hierdoor spookachtige weerspiegelingen die de impact van het getoonde tafereel verhevigen.
Rechts van de sleepboot zijn op verschillende afstanden drie zeilschepen te zien. Het verste schip is een hoog opgetuigde windjammer. Deze lijkt zich nog op de Noordzee te bevinden. Turners saluut aan een tijdperk dat definitief ten einde loopt.
Als ons oog nog iets verder naar rechts dwaalt zien we het zich verwijderende silhouet van een stoomboot die de opkomende zon tegemoet vaart (2). Het is duidelijk: stoomvaart heeft de toekomst.
Gezien de topografische gegevens ligt het voor de hand dat de zon opkomt (3). Zo wordt deze het symbool van een nieuwe dageraad, het aanbreken van een nieuw tijdperk. Maar wie hiervan onkundig is zal dit tafereel eerder interpreteren als een zonsondergang, hetgeen de symboliek van teloorgang weer handen en voeten lijkt te geven.
Rijst de vraag of Turner met het weergeven van een verflauwende maan (4) zijn schilderij nog meer symbolische lading heeft willen geven. Een verflauwende dan wel afnemende maan kan als zinnebeeld van het sterven worden geïnterpreteerd.
Intrigerend is het object dat rechts vooraan in het water lijkt te drijven (5). Close reading geeft geen uitsluitsel over de aard dan wel betekenis van dit object dat wellicht een boei zou kunnen zijn. Het lijkt er dan ook op dat Turner hier het picturale middel van een (klein) repoussoir heeft toegepast om een notie van afstand in de voorstelling te scheppen. En hoewel de Temeraire en de sleepboot de beschouwer tegemoet varen zorgt de opeenvolgende positionering van zich verkleinende schepen in combinatie met de schuine penseelvoering in de zonnestraling voor een sterk zuigende werking naar de horizon. Turner hanteert dus verschillende middelen om het oog van de beschouwer door zijn schilderij te laten reizen.
De geschiedenis vertroebelt het oordeel van degene die met weemoed aan retrospectie doet. Dan wordt een niet zo rooskleurige realiteit al te makkelijk overgoten met een romantisch sausje.
De arbeidsomstandigheden in de scheepsbouw en –sloop in het 19e eeuwse Engeland zullen, ondanks de beloftevol geschetste toekomst van de Industriële Revolutie in werkelijkheid rauwer zijn geweest zonder glansrol voor de niet zelden geknechte arbeiders.
Foto Pierre Torset
Ook vandaag de dag kunnen we helaas nog getuige zijn van mensonterende toestanden in de scheepssloperij. Daarvoor is het voldoende af te reizen naar de kust van bijvoorbeeld Bangladesh.
Bij vloed wordt hier het afgedankte scheepsstaal gedumpt zodat deze monsterlijke restanten van kapitalistische ondernemersgeest zich bij eb definitief vastzetten op het strand. Dan is de plaatselijke bevolking aan de beurt om het handwerk te doen met niet zelden gruwelijke gevolgen voor volwassen arbeiders en niet zelden ook kinderen als verminking, vergiftiging en sterfgevallen. Daarnaast is ongecontroleerde milieuschade het gevolg van deze 'goedkope' oplossing.
Hier zijn weemoed, nationalistisch hartzeer en literair gevoede romantiek ver te zoeken.
©Vincent van Woerkom
Bij vloed wordt hier het afgedankte scheepsstaal gedumpt zodat deze monsterlijke restanten van kapitalistische ondernemersgeest zich bij eb definitief vastzetten op het strand. Dan is de plaatselijke bevolking aan de beurt om het handwerk te doen met niet zelden gruwelijke gevolgen voor volwassen arbeiders en niet zelden ook kinderen als verminking, vergiftiging en sterfgevallen. Daarnaast is ongecontroleerde milieuschade het gevolg van deze 'goedkope' oplossing.
Hier zijn weemoed, nationalistisch hartzeer en literair gevoede romantiek ver te zoeken.
©Vincent van Woerkom
