Een schilderij ophangen is voor sommige lieden een fluitje van een cent. Gaatje boren, plug erin, schroefhaakje draaien en klaar is Kees. Zoniet in een museale omgeving. Daar hang je niet zomaar een schilderij op. Voordat er überhaupt van hangen sprake is zullen er beslissingen genomen worden over de context waarbinnen
een schilderij zijn plaats krijgt: historisch, thematisch of anderszins. En als dat eenmaal vaststaat wordt er nagedacht over de wijze van exposeren. Denk aan de kleurstelling van de te gebruiken expositieruimte, de toe te passen afstand tussen de te exposeren werken en nog talrijke andere variabelen.
Maar dan doet het te exposeren werk zijn intrede. We hebben het hier niet over een niemendalletje, maar over een werk met majeure kunsthistorische statuur. Laten we bijvoorbeeld eens een Matisse onder de loep nemen. Vooruit: 'La danse' uit 1909. Bepaald geen werk dat je even in een plastic tasje binnenbrengt want het meet ruim 259 bij 390 cm. Een kunstwerk van dit fysieke en kunsthistorisch formaat arriveert in de watten gelegd in een kist.
een schilderij zijn plaats krijgt: historisch, thematisch of anderszins. En als dat eenmaal vaststaat wordt er nagedacht over de wijze van exposeren. Denk aan de kleurstelling van de te gebruiken expositieruimte, de toe te passen afstand tussen de te exposeren werken en nog talrijke andere variabelen.
Maar dan doet het te exposeren werk zijn intrede. We hebben het hier niet over een niemendalletje, maar over een werk met majeure kunsthistorische statuur. Laten we bijvoorbeeld eens een Matisse onder de loep nemen. Vooruit: 'La danse' uit 1909. Bepaald geen werk dat je even in een plastic tasje binnenbrengt want het meet ruim 259 bij 390 cm. Een kunstwerk van dit fysieke en kunsthistorisch formaat arriveert in de watten gelegd in een kist.
Henri Matisse, La Danse, 1909-1910
Uitpakken en ophangen vraagt dus veel handen, bij voorkeur omhuld door smetteloos witte handschoenen. Geen werkje voor het eerste het beste manusje-van-alles. Per slot van rekening weet iedere medewerker de argusogen van uitleners en de verzekering op zich gericht. Ik trof een tweetal foto's van de ophangsessie van dit schilderij voor een expositie In de Hermitage te Amsterdam en werd getroffen door een toevallige eigenaardigheid.
Ophangen van 'La danse' van Henri Matisse in de Hermitage te Amsterdam, 31-03-2010
Het is niet in één oogopslag duidelijk welke foto het eerst lijkt te zijn genomen. De bovenste foto komt daar mijns inziens voor in aanmerking. Zeven mannen hebben het schilderij vast in hun streven het op de juiste plaats te monteren. De figuur links met bril en zwart kostuum lijkt iets supervisie-achtigs te doen. Wellicht de conservator. Dat geeft vrije handen en overwicht. Links buigt een vrouw licht voorover. Oppervlakkige waarneming kan makkelijk tot de conclusie leiden dat zij het achterwerk van de persoon op het trapje bestudeert. Maar nee, zij doet wat iedereen wel eens gedaan heeft als je een schilderij probeert op te hangen: je drukt je hoofd tegen de wand en poogt achterlangs te zien of het hangwerk van het schilderij het beoogde haakje veilig bereikt. Ongetwijfeld zal zij de nijvere hangploeg bedienen met rake aanwijzingen.
Ophangen van 'La danse' van Henri Matisse in de Hermitage te Amsterdam, 31-03-2010
In de tweede foto is de setting gewijzigd. De montageploeg is gesplitst in tweeën aan weerszijden van het doek. Mijn indruk is dat er nu sprake is van finetuning. De 'conservator' straalt nu ook meer rust uit en heeft inmiddels gezelschap gekregen van een eveneens in het zwart geklede dame. Ze heeft haar handen ongeveer ter hoogte van haar hals gelegd. Hierdoor ontstaat een indruk van contemplatie. Kennelijk is er vertrouwen in een goede afloop.
Men hangt niet elke dag een Matisse van deze omvang op zijn plek. Maar welke eigenaardige toevalligheid trof mij nou? Wanneer je de compositie van 'La danse' bekijkt neem je een ovale grondvorm waar die diagonaal het beeldvlak vult. Natuurlijk is het stom toeval, maar de ordening van de hangploeg in de bovenste foto volgt naadloos dit compositieschema. Zij zijn zich hiervan zeker niet bewust, maar ik durf te stellen dat een aandachtig kijkend fotograaf deze analogie waarnam en dus heeft vastgelegd. Hij of zij doet hiermee niet alleen verslag van een gebeurtenis maar creëert gelijk een visueel opstapje naar een beter begrip van een aspectvan dit kunstwerk.
Daarvan zijn trouwens wel meer voorbeelden voorhanden.
Men hangt niet elke dag een Matisse van deze omvang op zijn plek. Maar welke eigenaardige toevalligheid trof mij nou? Wanneer je de compositie van 'La danse' bekijkt neem je een ovale grondvorm waar die diagonaal het beeldvlak vult. Natuurlijk is het stom toeval, maar de ordening van de hangploeg in de bovenste foto volgt naadloos dit compositieschema. Zij zijn zich hiervan zeker niet bewust, maar ik durf te stellen dat een aandachtig kijkend fotograaf deze analogie waarnam en dus heeft vastgelegd. Hij of zij doet hiermee niet alleen verslag van een gebeurtenis maar creëert gelijk een visueel opstapje naar een beter begrip van een aspectvan dit kunstwerk.
Daarvan zijn trouwens wel meer voorbeelden voorhanden.
Voorbereidingen voor het ophangen van het portret van kroonprins Baltasar Carlos van Velazquez in het kunsthistorisch museum van Wenen
Kroonprins Baltasar Carlos wordt 'opgehangen' in het kunsthistorisch museum van Wenen. En dat levert ook een opmerkelijke setting op. In de Hermitage te Amsterdam heerst een liberale sfeer getuige de casual kleding van de medewerkers. Niets van dat alles in Wenen. Velazquez benader je in stijl. Witte shirts, zwarte pantalons, witte handschoenen. De opstelling - twee ladders aan weerszijden en zes monteurs in een halve krans om het schilderij - is in origine puur functioneel. De figuren links en rechts hebben een min of meer afwachtende houding. Dat betreft de beide figuren in het midden die kennelijk een beslissing nemen over de hoogte waarop schilderij wordt uitgehangen, getuige de meetlat die gehanteerd wordt door de linker figuur.
Puur functioneel dus, maar visueel levert dit een apart beeld op.
De ordening van ladders en figuren lijken in deze foto een eigentijdse cartouche te vormen voor het portret van de verwende koninklijke hoogheid. Vergelijk het getoonde voorbeeld uit de Renaissance hieronder.
Zo worden zelfs eeuwen na het vastleggen van dit koninklijke portret de verhoudingen tussen de verschillende standen in de Europese maatschappij van een voetnoot voorzien.
Puur functioneel dus, maar visueel levert dit een apart beeld op.
De ordening van ladders en figuren lijken in deze foto een eigentijdse cartouche te vormen voor het portret van de verwende koninklijke hoogheid. Vergelijk het getoonde voorbeeld uit de Renaissance hieronder.
Zo worden zelfs eeuwen na het vastleggen van dit koninklijke portret de verhoudingen tussen de verschillende standen in de Europese maatschappij van een voetnoot voorzien.
Renaissance cartouche, Engeland
De opstelling van figuren en ladders in de hiervoor besproken foto's riep nog een andere associatie op. Hiervoor kwam ik uit bij de Kruisafneming van Peter Paul Rubens uit 1612. Het doek is het middenpaneel van een drieluik dat zich bevindt in de Onze Lieve Vrouwekathedraal te Antwerpen.
Peter Paul Rubens, Kruisafneming, 1611, O.L.V.-kathedraal, Antwerpen
We zien het moment dat het ontzielde lichaam van Jezus van het kruis wordt afgenomen om te worden begraven. Rubens haalt alle beeldende middelen uit de kast die later kenmerkend zouden blijken voor de Barokke schilderkunst.
Op het eerste gezicht lijkt het alsof er maar één ladder is ingezet om tot de kruisafneming te kunnen komen, maar nadere beschouwing maakt uiteindelijk nog drie ladders zichtbaar, links en rechts van het kruis.
Jezus trekt met zijn bleke lichaam opgevangen in een witte lijkwade alle aandacht naar zich toe.
De mensen die tot de kring van intimi van Jezus behoorden zetten zich in voor dit laatste eerbetoon. Althans dat lijkt zo. Een lichaam van een volwassen man op deze wijze 'opvangen' vraagt behoorlijk wat inspanning en coördinatie. Die inspanning wordt niet door alle aanwezigen geleverd. Onder normale omstandigheden zou het dode lichaam waarschijnlijk in een vrije val raken. De uitgebeelde inspanning dient er vooral om zichtbaar te maken wie volgens de overlevering aanwezig waren bij deze handeling.
Op de eerste plaats natuurlijk Jezus' moeder Maria in het blauwe gewaad. Dan in opvallend rood Johannes de Doper. Maria Magdalena houdt een voet vast. Verder Jozef van Arimathea en Nicodemus. Twee extra helpers lijken het meeste werk te verzetten.
Tot zover de anekdotische gegevens.
Wat maakt dit schilderij tot een exempel van de Barokke schilderkunst?
Dat wordt bepaald door de onderlinge samenhang van verschillende beeldende factoren. De voorstelling en de ordening van de figuren staat diagonaal in het beeldvlak. Dit draagt bij aan de dynamiek die eigen is aan de Barokke verbeelding. Opmerkelijk is daarbij dat de compositie van links naar rechts wordt 'gelezen' in een stijgende diagonaal. De actie van de verbeelde handeling is daar echter tegengesteld aan: van rechtsboven naar linksonder.
De lichte kleur van het dode lichaam en de witte lijkwade zorgen voor de focus op het centrum van de compositie. Het clair- obscuur met de omringende vormen versterkt dit effect. De eerder benoemde dynamiek komt ook tot uitdrukking in de de veelheid aan vormen en plastische volumes, nog benadrukt door het toepassen van wisselende richtingen.
Maar waar het in dit betoog vooral om gaat is de associatie die de hiervoor besproken 'opstellingen' opriepen met de in de Kruisafneming gecreëerde opstelling. Rubens ordent de figuren in dit bijbels tafereel zo dat zij een omlijsting vormen voor de figuur van Jezus. In zekere zin creëert hij hiermee ook een soort cartouche of zo men wil een mandorla om het hoofdonderwerp. Een en ander geaccentueerd doordat alle blikken op de Jezusfiguur zijn gericht. Zo lijkt de 'cirkel' rond.
© Vincent van Woerkom
Op het eerste gezicht lijkt het alsof er maar één ladder is ingezet om tot de kruisafneming te kunnen komen, maar nadere beschouwing maakt uiteindelijk nog drie ladders zichtbaar, links en rechts van het kruis.
Jezus trekt met zijn bleke lichaam opgevangen in een witte lijkwade alle aandacht naar zich toe.
De mensen die tot de kring van intimi van Jezus behoorden zetten zich in voor dit laatste eerbetoon. Althans dat lijkt zo. Een lichaam van een volwassen man op deze wijze 'opvangen' vraagt behoorlijk wat inspanning en coördinatie. Die inspanning wordt niet door alle aanwezigen geleverd. Onder normale omstandigheden zou het dode lichaam waarschijnlijk in een vrije val raken. De uitgebeelde inspanning dient er vooral om zichtbaar te maken wie volgens de overlevering aanwezig waren bij deze handeling.
Op de eerste plaats natuurlijk Jezus' moeder Maria in het blauwe gewaad. Dan in opvallend rood Johannes de Doper. Maria Magdalena houdt een voet vast. Verder Jozef van Arimathea en Nicodemus. Twee extra helpers lijken het meeste werk te verzetten.
Tot zover de anekdotische gegevens.
Wat maakt dit schilderij tot een exempel van de Barokke schilderkunst?
Dat wordt bepaald door de onderlinge samenhang van verschillende beeldende factoren. De voorstelling en de ordening van de figuren staat diagonaal in het beeldvlak. Dit draagt bij aan de dynamiek die eigen is aan de Barokke verbeelding. Opmerkelijk is daarbij dat de compositie van links naar rechts wordt 'gelezen' in een stijgende diagonaal. De actie van de verbeelde handeling is daar echter tegengesteld aan: van rechtsboven naar linksonder.
De lichte kleur van het dode lichaam en de witte lijkwade zorgen voor de focus op het centrum van de compositie. Het clair- obscuur met de omringende vormen versterkt dit effect. De eerder benoemde dynamiek komt ook tot uitdrukking in de de veelheid aan vormen en plastische volumes, nog benadrukt door het toepassen van wisselende richtingen.
Maar waar het in dit betoog vooral om gaat is de associatie die de hiervoor besproken 'opstellingen' opriepen met de in de Kruisafneming gecreëerde opstelling. Rubens ordent de figuren in dit bijbels tafereel zo dat zij een omlijsting vormen voor de figuur van Jezus. In zekere zin creëert hij hiermee ook een soort cartouche of zo men wil een mandorla om het hoofdonderwerp. Een en ander geaccentueerd doordat alle blikken op de Jezusfiguur zijn gericht. Zo lijkt de 'cirkel' rond.
© Vincent van Woerkom
Middeleeuwse mandorla van Jezus Christus